Türkçe’ de Ses Olayları Nelerdir?
Kelimeler de zamana bağlı olarak, sürekli değişen ve gelişen olması sebebiyle, dilin canlılığının bir göstergesidir. Dil durağan bir yapıya değil, dinamik bir yapıya sahiptir. Dilin söz varlığını oluşturan kelimelerde ki sesler, heceleri oluştururken, tarihî süreç içerisinde düşmesine, yer değiştirmelerine, türeyerek başka seslere benzemesine sebep olur. Dilde ses olayları, çeşitli nedenlerden kaynaklanır. Bunlardan bazıları şunlardır;
Ses Olaylarının Asıl Sebepleri :
A) Dilin ses özellikleri: Türkçe’ de kelimelerin sonunda b, c, d, g seslerinin olmaması sebebiyle Arapça kitâb kelimesi Türkçe’ye kitap olarak geçmiştir. Uzun ünlü olmadığı için, â ünlüsü kısaltarak, normal a’ya dönüştürülmüştür.
B) Başka seslerin etkisi: Bazı sesler yanında bulunan diğer seslere etki eder ve onları kendilerine benzetir, değiştirir. Mesela, anbar kelimesinde bulunan b harfinin sesi yanında bulunan n harfine etki ederek onu kendisi gibi dudak ünsüzü olan m harfine yapmıştır. Bu şekilde kelime ambar olarak dönüşmüştür. Yaşıl kelimesinin yeşil’ e dönüşme nedeni, y ve ş seslerinin inceltici etkisinin olmasıdır.
C) Vurgu: Türkçe’ de bulunan orta hece vurgusu genel itibariyle zayıf olduğu için bu hecede bulunan ünlüler bazen daralır ve bazen de düşmeye uğrarlar. Tasarıla> tasarla, bisileme> besleme, yalnız> yalnız vb kelimeler gibi.
D) Zayıf sesler: ğ, h, ı, l, n, r, y, z sesleri zayıf seslerdir ve bası ses olaylarına sebep olurlar.
E) Söyleyiş güçlüğü ve kakofoni: Bazı seslerin yan yana gelmesiyle birlikte, söyleyiş güçlüğüne uğraması veya kakofoniye sebep olmasıdır. Bazı ses olayları şunlardır; büyükcek> büyücek, küçükçük> küçücük, ufakcık> ufacık.
Dilimizde ki Bazı Ses Olayları
Daha önceden gördüğümüz yumuşama ve sertleşme durumunda ki ses olaylarıdır. Bunların dışında ki bazı ses olayları şu şekildedir;
1) Kaynaşma
Ünlüyle biten bir kelimeye, ünlüyle başlayan bir ek getirilirse, araya bir ünsüz girmektedir. Bu ses olayına kaynaşma denir. Araya giren seslere de kaynaştırma harfleri denilmektedir. Kaynaştırma harfleri 4 adettir. y, s, ş,n olarak karşımıza çıkar. Örnek: Yaşasın
2) Hece (ses) (ünlü) Düşmesi
İki heceye sahip bazı kelimeler ünlü ile başlayan ve ek aldıkları zaman, ikinci hecede ki dar ünlüleri yitirir. Bu olaya Ünlü düşmesi denir.
Örnek: Burun – bur-u-nu – burnu ( Düşen ses u harfidir )
3) Ses Türemesi
Bazı kelimeler bir ek veya yardımcı fiille birleştiğinde yeni bir sesi türetirler.
Örnek: Az-cık – azıcık (Türeyen ses -ı-)
Zan-etmek – zannetmek (Türeyen ses -n-)
Öp-cük – öpücük (Türeyen ses -ü-)
